Pierwotny akt lokacyjny Stawiszyna, pochodzący przypuszczalnie z drugiej połowy XIII w., ale sprzed 1294 roku, najprawdopodobniej zaginął w następnym stuleciu w nieznanych nam okolicznościach.
Dlatego też w 1419 r. Król Władysław Jagiełło wydał dokument, mocą którego przeniósł miasto Stawiszyn oraz wsie należące do niego, a mianowicie Ubersk, Wyrów i Długą Wieś, „de jure Polonico In jus Theutonico” na wzór miasta Kalisza.
Niewątpliwie do przestrzennego organizowania osady przystąpiono wkrótce po lokacji. Miasto otrzymało wówczas obwarowania drewniano – ziemne. Układ przestrzenny miasta wykształcał się stopniowo. Ostatecznie zakończenie tego procesu nastąpiło dopiero w połowie XIV wieku, z chwilą opasania miasta murami obronnymi, których budowę przypisuje się Kazimierzowi Wielkiemu.
Miasto lokowane powstało na osi szlaku przecinającego wyspę utworzoną przez naturalne i sztuczne ramiona rzeki Bawół. W przypadku Stawiszyna zastosowano tzw. śląski schemat rozplanowania, polegający na rozwidleniu szlaku na dwie równoległe do siebie ulice, zbiegające się przy przeprawach. Nadało to miastu charakterystyczny plan z owalnicowym jądrem. To owalne jądro stanowi najstarszy element przestrzenny Stawiszyna, wokół którego zostały wytyczone ulice. W jego centrum ulokowano czteroboczny rynek. Z narożników tegoż rynku przeprowadzono 8 ulic ( z każdej pierzei po dwie ). Natomiast przy murach miejskich biegły ulice obwodowe. Sieć uliczną miasta dopełniły ulice boczne o zmieniających się w ciągu wieków przebiegach, które podzieliły obszar miasta na bloki różnej wielkości i kształtów.
Jako miasto królewskie Stawiszyn wzmiankowany był w 1291 roku. Po roku 1331 był siedzibą starostwa niegrodowego, a od XV wieku do połowy XVII wieku był jednym ze znaczniejszych miast w Wielkopolsce. Stąd pochodzi Grzegorz ze Stawiszyna 1481-1549 filozof, teolog i rektor Akademii Krakowskiej.
Z nadania Króla Zygmunta Starego dobra stawiszyńskie były w latach 1520-1550 uposażeniem Akademii Lubrańskiego w Poznaniu. Zabytkowy układ urbanistyczny z wrzecionowatym przebiegiem ulic świadczy o rozwinięciu się Stawiszyna ze starej osady handlowej. W centrum znajduje się czworoboczny rynek /Plac Wolności/ z Ratuszem w pierzei. W ściankę Ratusza wmurowano tablicę upamiętniającą 660-lecie i 700-lecie nadania praw miejskich. Na południowy wschód od owalnicy wznosi się gotycki kościół, a na zachód kościół ewangelicki z roku 1874. Największa miejscowość na terenie gminy to Zbiersk, który należy do najstarszych wsi na ziemi kaliskiej. Już w 1065 roku występuje jej nazwa jako Sezibersco lub Zbersko. Od XVI do XVII wieku właścicielem wsi jest Jan Zbierski. W 1306 roku Zbiersk zniszczyli Litwini, w 1331 r. Krzyżacy, a jeszcze później – w XVII wieku – Szwedzi.
W połowie XIX wieku Zbiersk zakupił Niemiec Repphan. W 1852 r. Wilhelm Repphan wybudował cukrownię. W 1910 r. Wilhelm Repphan sprzedał cukrownię polskiej spółce akcyjnej, której prezesował Wyganowski – właściciel pobliskich Złotnik.
Zabytki
Wśród zabytków godnych odnotowania na terenie Gminy i Miasta Stawiszyn wymienić należy:
- Dwór klasycystyczny z I poł. XIX w. Za dworem znajduje się park krajobrazowy oraz zabudowania folwarczne, częściowo pochodzące z II poł. XIX w., w miejscowości Piątek Wielki,
- Kościół ewangelicki w Stawiszynie wzniesiony w latach 1785-1788, z XVIII wiecznymi organami,
- Kościół p.w. św. Bartłomieja Apostoła, ufundowany przez Kazimierza Wielkiego w poł. XIV w., jest to gotycki kościół murowany, trzynawowy.
- Drewniany kościół p.w. św. Marcina w Piątku Wielkim odbudowany w 1740 r.
- Kościół p.w. św. Urszuli w Zbiersku z XV w. Przebudowany w 1879r. * wybudowano prezbiterium, murowaną zakrystię oraz kruchtę.
- Zespół dworski w Petrykach – w skład którego wchodzi dwór i dziewiętnastowieczne zabudowania folwarczne oraz park krajobrazowy o pow. 2,33 ha